Elisabeth De Saedeleer

Man geni: Sint-Martens-Latem, Gwlad Belg

Gwasanaeth: Artist Tecstiliau, arlunwraig

Marwolaeth: 1972, Gwlad Belg, Achos anhysbys

Nodiadau: Ganwyd Elisabeth yn 1902, a hi oedd yr ail o bum merch yr arlunydd o Wlad Belg, Valerius de Saedeleer. Roedd ymhlith grŵp o artistiaid a gefnogwyd gan Gwendoline a Margaret Davies [qv] i ddod i Gymru yn ffoaduriaid yn 1914. Ymsefydlodd y teulu yn Aberystwyth, ac roedd ganddynt gysylltiadau cryfion â Choleg Prifysgol Aberystwyth. Ymddiddorodd Elisabeth a’i chwaer hŷn Marie mewn gwehyddu a thapestrïau (yn sgil cyfarfod â merch William Morris, May); bu’r ddwy yn addysgu yn adran Gelf a Chrefft newydd y coleg, gyda’u tad. Wedi dychwelyd i Wlad Belg yn 1921, daeth Elisabeth yn gynllunydd a gwehydd nodedig am ei thecstiliau a’i thapestrïau. Dechreuodd weithdy, yn ogystal ag ysgrifennu nifer o lyfrau ar grefft ac ymgymerodd â llawer o gomisiynau cyhoeddus.

Ffynonellau: https://digitalcommons.unl.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1177&context=tsaconf\r\nhttps://www.aber.ac.uk/en/media/departmental/informationservices/pdf/specialcollections/the-davies-family-and-belgian-refugee-artists-and-musicians-in-wales.pdf\r\nArt in Exile: Flanders, Wales and the First World War. 2002\r\n

Cyfeirnod: WaW0331

Elisabeth De Saedeleer

Elisabeth De Saedeleer wrth ei gwŷdd. Ddechrau 1920au.

Adroddiad papur newydd

Adroddiad am arddangosfa godi arian i adeilad undeb y myfyrwyr, cofeb i feirwon y rhyfel o Goleg Prifysgol Aberystwyth. Cambrian News 25ain Ebrill 1919

Carped

Carped a wehyddwyd gan Elisabeth i gynllun gan Edgard Ytygat tua 1925.

Rosa Cliff Ward

Man geni: yr India

Gwasanaeth: Arweinydd Geidiau, 1912 - 1943

Marwolaeth: 1984, Corscombe, Dorset, Achos anhysbys

Nodiadau: Ganes Rosa yn yr India yn 1893. Roedd ei thad yn Frigadydd Cyffredinol. Yn 1912 sefydlodd y cwmni cyntaf o Geidiau yng ngogledd Cymru – yn Ninbych. Yng Nghaerfyrddin yr oedd y cyntaf (1910). E rei bod yn dal o dan 21 oed cafodd ei phenodi yn fuan yn Gomisiynydd Sir yn Sir Ddinbych. Ymddengsy mai Rosa Ward gyflwynodd gwersylla i’r Geidiau; sefydlwyd y gwersyll cyntaf yng nghymru mae’n debyg ganddi yn Segrwyd yn 1916, ac erbyn 1931 hi oedd Comisiynydd Gwersylla’r Geidiau. Rhwng 1939 a 1944 hi oedd Prif Gomisiynydd Cymru. Bu farw yn 101 oed yn 1984.

Cyfeirnod: WaW0413

Rosa Ward

Llun o Rosa Ward yn Brif Gomisiynydd Cymru

Adroddiad papur newydd

Adroddiad o wersyll y Geidiau yn Segrwyd, sir ddinbych. Free Press 26 Awst 1916.

Bedd Rosa Ward

Carreg Fedd Rosa Ward, Corscombe, Dorset.

Hilda Campbell Vaughan (Morgan)

Man geni: Llanfair ym Muallt

Gwasanaeth: Cogyddes, trefnydd amaethyddol, nofelydd, VAD, WLA, 1915 - 1919

Marwolaeth: 1985, Achos anhysbys

Nodiadau: Ganwyd Hilda Vaughan yn 1892, yn ferch i gyfreithiwr adnabyddus yn siroedd Brycheiniog a Maesyfed. Yn gynnar yn ystod y Rhyfel ymunodd â’r VAD yn gogyddes yn Ysbyty’r Groes Goch yn Llanfair ym Muallt ond yn 1917 gadawodd i wneud gwaith ar y tir am dâl. Tra’r oedd yn gweithio yn y VAD, arweiniodd ymgais i drefnu llyfrgell rad yn y dref, agorodd hi yn Nhachwedd 1917. Roedd Hilda eisoes yn gysylltiedig ag annog menywod i weithio ar y tir, ac annog ffermwyr i’w derbyn. Ei swydd newydd oedd yn ysgrifenyddes trefnu Byddin y Tir yn siroedd Brycheiniog a Maesyfed. Ar ôl y Rhyfel symudodd Hilda i Lundain a phriodi’r nofelydd Charles Morgan. Dechreuodd hithau ysgrifennu. Dylanwadwyd ar ei gwaith yn fawr gan ei phrofiadau yn cwrdd â menywod o gefndiroedd gwahanol ym Myddin y Tir.

Ffynonellau: https://www.southwales.ac.uk/study/subjects/history/worldwarone/jayne-bowden/

Cyfeirnod: WaW0383

Hilda Vaughan

Hilda Vaughan yn fenyw ifanc.

Cerdyn cofnod yr Groes Goch

Cofnod o wasanaeth Hilda Vaughan

Cerdyn cofnod yr Groes Goch [cefn]

Cofnod o wasanaeth Hilda Vaughan [cefn]

Adroddiad papur newydd

Rhan gyntaf adroddiad am y Llyfrgell newydd Rad yn Llanfair ym Muallt. Brecon County Times, 25ain Tachwedd 1915

Adroddiad papur newydd

Adroddiad am gyfarfod yn yr awyr agored yn Aberhonddu, i roi cyhoeddusrwydd i fenywod a gwaith fferm. Brecon and Radnor Express 5ed Ebrill 1917

Adroddiad papur newydd

Adroddiad am gyfarfod yn yr awyr agored yn Rhaeadr yn nodi ‘dull … dymunol a pherswadiol’ Miss Vaughan. Brecon and Radnor Express 31ain Mai 1917

Novel

Clawr papur nofel Hilda Vaughan ‘The Soldier and the Gentlewoman’, 1932

Gabrielle (Bobby) West

Man geni: Bournemouth

Gwasanaeth: Cogyddes / Plismones, VAD, 1916 - 1917

Marwolaeth: 1990, Achos anhysbys

Nodiadau: Roedd Gabrielle (Bobby) West yr ieuengaf o bum plentyn. Offeiriad oedd ei thad. Yn y dechrau gwirfoddolodd yn cogyddes gyda’r VAD ond ni allai fforddio i barhau i weithio heb dâl, ac felly dechreuodd weithio am dâl mewn cantîn ffatri arfau yn Llundain. Pan ddechreuwyd recriwtio plismonesau i weithio mewn ffatrïoedd arfau rhyfel ymunodd hi a’i ffrind, Miss Buckpitt. Ar ôl cyfnod byr yn Ffatri NEF yn y Fferi Isaf cawsant eu dyrchafu i weithio ym Mhen-bre yn Ionawr 1917. Mae ei hadroddiad am ei chyfnod ym Mhen-bre yn rhoi darlun manwl o fywydau’r gweithwyr yno. Gweler ei hadroddiad am Mary Morgan [qv] a’i ffitiau. Ym Mai 1917 cafodd ei throsglwyddo i’r Ffatri Ordnans Frenhinol, Rotherwas, Swydd Henffordd. Pan oedd hi’n 89 oed recordiodd Bobby ei hanes ar gyfer archifau llafar yr Imperial War Museum.

Ffynonellau: ed Avalon Richards Menus Munitions and Keeping the Peace: The Home Front Diaries of Gabrielle West 1914 -1917. Pen&Sword 2016https://www.iwm.org.uk/collections/item/object/80008574

Cyfeirnod: WaW0308

Gabrielle West

Gabrielle (Bobby) West mewn gwisg swyddogol plismones. Mae hi yn y rhes gefn yr ail o’r chwith.

Pen-bre

Darlun Gabrielle o’r adeiladau peryglus ym Mhen-bre. Dyma meddai lle cai’r gwaith peryclaf ei wneud, roedd y siedau, meddai, i mewn yn y bryniau.

Olwen Elizabeth Lloyd George (Carey Evans)

Man geni: Cricieth

Gwasanaeth: Gwirfoddolwraig, Cogyddes gynorthwyol, 1914 - 1916

Marwolaeth: 1990, Achos anhysbys

Nodiadau: Roedd Olwen yn ail ferch David Lloyd George, a dechreuodd wirfoddoli yn Ysbyty’r Groes Goch ger Cricieth yn 1914 pan oedd hi’n 22. Yna symudodd i Lundain (lle roedd Lloyd George yn Ganghellor y Trysorlys ac yn byw yn 11 Downing Street) a bu’n helpu ei mam gyda Chronfa Gymreig Cysuron i Filwyr. Ym Mai 1915 gwirfoddolodd yn gynorthwywraig yn y Gorsafoedd Gorffwys yn Boulogne ac wedi hynny yn Hesdigneul. Ysgrifennodd yn ddiweddarach ‘ Rhyw fân gogyddes oeddwn i ac arferwn sgrwbio’r platfform. Arferwn ddweud wrth fy ffrindiau “os gwelwch chi ddarn sy’n lanach na’r gweddill, dyna fy narn i.” Gweithiwn mor galed wrthi nes mod i bron â chredu y gallech chi fod wedi bwyta oddi ar y llawr!’ Ar ôl dychwelyd i Lundain a phriodi Capten Tom Carey Evans, noda ei cherdyn Croes Goch na allai weithio! Mae ffilm newyddion fer gan Pathé o’i phriodas yng Nghapel y Bedyddwyr Cymreig yn Westminster, gyda thyrfaoedd yn gwylio. rnrn

Ffynonellau: https://www.youtube.com/watch?v=lze8jeBJKOo

Cyfeirnod: WaW0430

Llun

Olwen Lloyd George mewn gwisg VAD newydd sbon, haf 1915.

Cerdyn cofnod yr Groes Goch

Cerdyn y Gores Goch ar gyfer Olwen Lloyd George. Mae dyddiadau ei gwasanaeth wedi eu newid mewn pensil.

Cerdyn cofnod yr Groes Goch [cefn]

Cefn cerdyn cofnod Olwen Lloyd George yn nodi manylion ei gwasanaeth.

Adroddiad papur newydd

Adroddiad am ymadawiad Olwen am Ffrainc. Llais Llafur 4 Medi 1915.

Adroddiad papur newydd

Adroddiad aam briodas Olwen Lloyd George a Capten Tom Carey Evans. Herald of Wales 23 Gorffennaf 1917.

Mary Dilys Glynne (born Glynne Jones)

Man geni: Bangor Uchaf

Gwasanaeth: Gwyddonydd, patholegydd planhigion, mynyddwraig, Rothamsted Institute, 1917 - 1960

Marwolaeth: 1991, Achos anhysbys

Nodiadau: Ganwyd Mary yn 1895 a graddiodd o adran fotaneg Coleg Prifysgol gogledd Cymru, Bangor yn 1916 (yr un flwyddyn â Mary Sutherland qv a chydweithwriag yn Rothamsted Violet Gale Jackson qv). Ar ôl graddio ymunodd am gyfnod byr ag Adran Amaeth Bangor, ond yn 1917 symudodd i Adran Batholeg Planhigion Gorsaf Arbrofi Rothamsted yn Swydd Hertford. Yn 1917 roedd yn un o sylfaenwyr yr Adran Fycoleg yno, yn gweithio ar afiechydon cnydau. Parhaodd i weithio yn Rothamsted tan 1960. Roedd hi’n fynyddwraig adnabyddus a hi oedd un o’r menywod cyntaf i wneud nifer o bethau yn yr 1920au a’r 1930au

Ffynonellau: Oxford Dictionary of National Biography

Cyfeirnod: WaW0315

Mary Dilys Glynne

Mary Dilys Glynne, mysolegydd. Trwy garedigrwydd Gaynor Andrew.

Adroddiad papur newydd

Adroddiad am raddedigion Bangor gan gynnwys Mary Dilys Glynne, Violet Jackson a Mary Sutherland. North Wales Chronicle 7fed Gorffennaf 1916.

Rhestr staff

Rhestr Staff Gorsaf Arbrofi Rothamsted 1918.

Emma May Inker (Stevens)

Man geni: Penarth

Gwasanaeth: Cogyddes , WAAC / WRAF, 1918/03/15 – 1918/12/31

Marwolaeth: 1992, Achos anhysbys

Nodiadau: Ganwyd Emma ar 2 Mai 1894 a gweithiodd yn wniadyddes cyn ymuno â’r WAAC ym Mawrth 1918. Yn fuan wedyn cafodd ei throsglwyddo i’r WAAF pan ffurfiwyd ef ar Ebrill 1, 1918. Cafodd ei rhyddhau am resymau tosturiol ar 31 Rhagfyr oherwydd bod ei thad yn wael. Dywed ei merch Rita Spinola ‘Fyddai hi ddim yn siarad llawer am ei chyfnod yn gogyddes yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, ond fe soniodd i rywun weiddi arni unwaith pan oedd allan yn martsio yn Llundain ei bod allan o step!

Cyfeirnod: WaW0267

Mabolgampau Brigad yr RAF

Aelodau o’r WRAF ym mabolgampau Brigad yr RAF. Gellir gweld cip ar Emma Inker yn yr ail res rhwng person 6 a 7 yn eistedd ar y llawr. Diolch a Rita Spinola

Emma May Inker

Darlun agos o Emma Inker WRAF ym Mabolgampau Brigad yr RAF 1918. Diolch a Rita Spinola.

Tystysgrif rhyddhau o’r WRAF

Papur rhyddhau Emma Inker am resymau tosturiol o’r WRAF. Denys hwn iddi gael ei throsglwyddo o’r WAAC i’r WRAF

Helen Smith (Thomas)

Man geni: Abertawe

Marwolaeth: 1993, Abertawe, Achos anhysbys

Nodiadau: Ganed Helen Smith yn 1908, yn ferch i Alfred ac Elizabeth Smith o Abertawe a ymfudodd i America pan oedd Helen ychydig fisoedd oed. Yn 1915 penderfynon nhw ddychwelyd i Abertawe, a hwylion nhw ar y Lusitania. Pan ymoswyd ar y llong gan dorpido ar 7fed Mai 1915 gwahanwyd Helen oddi wrth ei rhieni a’i brawd bach Hubert. Buon nhw farw, ond achubwyd hi gan y gohebydd o Ganada, Ernest Cowper. Adunwyd hi â’i modryb, Cecelia Owens, teithwraig arall a gollodd ei dau fab pan suddwyd y llong. Yn ddiweddarach priododd hi John Henry Thomas a byw am weddill ei hoes yn Abertawe.

Ffynonellau: http://www.rmslusitania.info/people/second-cabin/helen-smith/

Cyfeirnod: WaW0227

Helen Smith

Helen Smith a’i hachubydd Ernest Cowper. Tynnwyd y llun yn Queenstown, Swydd Cork, Iwerddon. Mae Helen yn gwisgo dillad newydd a roddwyd iddi gan berson lleol a oedd yn dymuno’n dda iddi.

Adroddiad papur newydd (1)

Adroddiad am hanes un a oroesodd y Lusitania Helen Smith (1). Cambrian Daily Leader 10 Mai 1915

Adroddiad papur newydd (2)

Adroddiad am hanes un a oroesodd y Lusitania Helen Smith (2). Cambrian Daily Leader 10 Mai 1915

Adroddiad papur newydd (3)

Adroddiad am hanes un a oroesodd y Lusitania Helen Smith (3). Cambrian Daily Leader 10 Mai 1915

Helene Geens (Smart)

Man geni: Malines/Mechelen, Gwlad Belg

Gwasanaeth: merch ysgol

Marwolaeth: 1994, Achos anhysbys

Nodiadau: HHelene Geens oedd un o’r ffoaduriaid cyntaf o Wlad Belg i gyrraedd Prestatyn ym mis Hydref 1914, gyda’i rhieni, ei brawd bach a dwy fodryb ddi-briod. Dychwelodd ei rheini a’i brawd i Wlad Belg yn 1915, ond arhosodd hi gyda’i dwy fodryb. Setlodd yn gyflym i fywyd yno, gan fynychu ysgol breifat i ferched Pendre, lle’r ymddengys iddi serennu, ac ymunodd â’r Geidiau. Dychwelodd i Wlad Belg ar ôl y rhyfel. Cyrfarfu a phriododd ei Sais o ŵr yng Ngwlad Belg yn 1928, setlon nhw yn Swydd Gaerloyw. Darparodd eu merch Diane lawer o wybodaeth a lluniau ar gyfer Gwefan Ffoaduriaid Belgaidd y Rhyl.

Ffynonellau: https://refugeesinrhyl.wordpress.com/geens/

Cyfeirnod: WaW0437

Llun

Helene yn 18 oed gartref yn Malines / Mechelen.

Llun

Y Teulu Geens ym Mhrestatyn, Mae Helen a’i brawd Ivon yn eistedd rhwng eu dwy fodryb.

Llun

Llun o Helene yng ngwisg y geidiau.

Adroddiad ysgol

Adroddiad ysgol Helene Nadolig 1915

May Selwood

Man geni: Casnewydd?

Gwasanaeth: Gwraig, gweddw

Marwolaeth: 1995-11-03, Achos anhysbys

Nodiadau: Bu farw g?r May, William Henry Shelwood o effaith siel-syfrdandod ar ddydd Calan, 1919. Bu hi’n weddw am weddill ei hoes – am 76 blynedd a honnir mai hi oedd gweddw hiraf y Rhyfel Byd Cyntaf ym Mhrydain. Mae wedi ei chladdu yng nghladdfa Christchurch, Casnewydd.

Cyfeirnod: WaW0106

Bedd May Selwood

Bedd May Selwood sef gweddw hiraf y Rhyfel Byd Cyntaf ym Mhrydain yn ôl yr honiad.Claddfa Christchurch, Casnewydd

Hysbysiad o farwolaeth William Henry Selwood

Hysbysiad o farwolaeth William Henry Selwood, bu farw 1af Ionawr 1919