Dorothea Margaret Seagrave Pryse-Rice (Evans)

Man geni: Llundain, 1894

Gwasanaeth: Nyrs, VAD, 1914 – 1919?

Marwolaeth: 1921/12/5, Cricket St Thomas, Dyfnaint, Influenza / Yffliw

Cofeb: Eglwys Sant Dingad, Llanymddyfri, Sir Gaerfyrddin

Nodiadau: Roedd Dorothea a’i chwaer Nest yn ferched i Margaret Pryse-Rice, Llywydd y Groes Goch yn Sir Gaerfyrddin. Nid yw cerdyn cofnod Dorothea wedi goroesi, ond mae’n debyg iddi wasanaethu yn VAD am y rhan fwyaf o’r rhyfel. Priododd arwr rhyfel, y Brigadydd-Gadfridog Lewis Pugh Evans VC, yn Hydref 1918, cafodd fab yn 1920, a bu farw o’r ffliw yn 1921, yn 27 mlwydd oed.

Ffynonellau: http://www.wwwmp.co.uk/carmarthenshire-war-memorials/llandovery-carmarthenshire-red-cross-memorial/

Cyfeirnod: WaW0203

Plac coffáu

Plac coffáu Dorothea a Nest Pryse-Rice, Eglwys Sant Dingad, Llanymddyfri

Bedd Dorothea Pryse-Rice

Bedd Dorothea Pugh/ gynt Pryse-Rice, Eglwys Sant Dingad, Llanymddyfri

Lewis Pugh Evans VC

Gŵr Dorothea, Lewis Pugh Evans VC

Newspaper report

Adroddiad am briodas Dorothea Pryse-Rice a Lewis Pugh Evans yn Llundain, Hydref 1918

Mary Elizabeth Lewis

Man geni: Y Fenni

Gwasanaeth: Morwyn ward, VAD

Marwolaeth: 1923/04/06, Y Fenni, Achos anhysbys

Nodiadau: Ymunodd Mary Elizabeth Lewis â’r VAD yn 29 oed yn 1918. Gwasanaethodd yn forwyn ward yn Ffrainc, yn Ysbyty Awstralaidd Sutton Verney, ac yna yn Ffrainc eto am 6 mis, cyn iddi gael ei rhyddhau yn Ionawr 1920. Bu farw dair blynedd wedyn. Mae bathodyn Cymdeithas y Groes Goch Brydeinig ar ei charreg fedd yng nghladdfa’r Fenni.

Cyfeirnod: WaW0384

Cerdyn cofnod yr Groes Goch

Cofnod o wasanaeth Mary Elizabeth Lewis yn y VAD.

Cerdyn cofnod yr Groes Goch [cefn]

Cofnod o wasaneth Mary Elizabeth Lewis yn y VAD [cefn].

Carreg fedd

Carreg fedd Mary Elizabeth lewis yn dangos bathodyn y Groes Goch Brydeining a’r adysgrif ‘She served for two years in France during the Great War as a British Red Cross Nurse’. Diolch i Marian Senior ac ALHS.

Edith C Kenyon

Man geni: Doncaster

Gwasanaeth: Awdur

Marwolaeth: 1925, Achos anhysbys

Nodiadau: Roedd Edith C Kenyon yn ferch i feddyg a chafodd ran o’i magwraeth ym Mychynlleth. Roedd hi’n awdur nofelau i oedolion a phlant hynod doreithiog, ac weithiau lyfrau ffeithiol. Tua diwedd ei hoes ysgrifennodd nifer o nofelau rhamantaidd wedi’u hysbrydoli gan Gymru, â theitlau fel Nansi’s Scapegoat, The Winning of Glenora, The Wooing of Myfanwy, a The Marriage of Mari. Cyflwynwyd hon mewn cyfresi ymysg cryn hysbysrwydd yn y Cambria Daily Leader yn 1916. Edmygid ei defnydd o dirlun Ceredigion yn fawr. Ysgrifennodd o leiaf un llyfr ar thema rhyfel ar gyfer plant: Pickles – A Red Cross Heroine. Roedd ei gwaith yn boblogaidd yn UDA ac Awstralia.

Cyfeirnod: WaW0455

Llyfr

Pickles, A Red Cross Heroine gan Edith C Kenyon, cyhoeddwyd gan Collins. ‘Pickles dropped the deadly thing over the vasty deep’.

Adroddiad papur newydd

Cyhoeddi The Wooing of Myfanwy, 6c. Cambrian News 26 Mawrth 1915

Torri papur newydd

Pennawd a pharagraffau agoriadol The Marriage of Mari. Cambria Daily Leader 26 Hydref 1916.

Hysbyseb papur newydd

Hysbysiad colofn lawn am gyfresu The Marriage of Mari. Cambria Daily Leader 23 Hydref 1916

Adroddiad papur newydd

Adolygiad o The Wooing of Mifanwy [sic ] mewn papur Newydd o Awstralia. The advertiser Adelaide 22 Mawrth 1913.

Elizabeth Phillips Hughes

Man geni: Caerfyddin

Gwasanaeth: Athrawes, teithiwraig, penswyddog, VAD, 1814 - 1919

Marwolaeth: 1925/12/19, Achos anhysbys

Nodiadau: Roedd Elizabeth Phillips Hughes yn 63 pan dorrodd y Rhyfel allan. Roedd hi wedi cael gyrfa nodedig. Roedd hi’n un o fyfyrwyr cynnar Coleg Newham, Caergrawnt, a sefydlodd hi y coleg hyfforddi athrawon cyntaf yng Nghaergrawnt yn 1885 yn ddiweddarach. Teithiodd ar draws UDA i astudio diwygio carcharau, ac yna i Siapan fel darlithydd ar ymweliad yn Saesneg ym Mhrifysgol Tokyo (1901-02). Roedd hi’n hoff o ddringo mynyddoedd a dringodd y Matterhorn pan oedd yn 48 oed. Wedi dychwelyd i Gymru hi oedd y fenyw gyntaf ar y pwyllgor i ysgrifennu siarter cyntaf Prifysgol Cymru. Roedd yn Aelod ac yn drefnydd gyda’r Groes Goch Brydeinig cyn y Rhyfel a daeth yn Bennaeth Ysbyty y Groes Goch Dock View yn y Barri. Yn 1917 Elizabeth Hughes oedd y fenyw gyntaf i dderbyn yr MBE newydd yng Nghymru. Mae Neuadd Hughes, Caergrawnt, yn coffáu ei henw.

Cyfeirnod: WaW0439

Elizabeth Phillips Hughes

Llun o Elizabeth Hughes a dynnwyd yn yr 1890au.

Cerdyn cofnod yr Groes Goch

Cofnod y Groes Goch ar gyfer Elizabeth Phillips Hughes.

Cerdyn cofnod yr Groes Goch [cefn]

Cofnod y Groes Goch ar gyfer Elizabeth Phillips Hughes gyda manylion wedi eu teipio am ei gwasanaeth gyda’r Groes Goch.

London Gazette

Gwobr MBE Elizabeth Phillips Hughes yn y London Gazette 24 Awst 1917

Adroddiad papur newydd

Rhan gyntaf adroddiad hir yn cofnodi gwobrwyo Elizabeth Phillips Hughes a’r MBE ac adroddiad hir am ei llwyddiannau. Barry Dock News 31 Awst 1917 [1]

Adroddiad papur newydd

Rhan adroddiad hir yn cofnodi i Elizabeth Phillips Hughes dderbyn yr MBE, gydag adroddiad hir am ei llwyddiannau. Barry Dock News 31 Awst 1917 [2]

Adroddiad papur newydd

Rhan adroddiad hir yn cofnodi i Elizabeth Phillips Hughes dderbyn yr MBE, gydag adroddiad hir am ei llwyddiannau. Barry Dock News 31 Awst 1917 [3]

Adroddiad papur newydd

Rhan adroddiad hir yn cofnodi i Elizabeth Phillips Hughes dderbyn yr MBE, gydag adroddiad hir am ei llwyddiannau. Barry Dock News 31 Awst 1917 [4]

Adroddiad papur newydd

Rhan terfynol adroddiad hir yn cofnodi i Elizabeth Phillips Hughes dderbyn yr MBE, gydag adroddiad hir am ei llwyddiannau. Barry Dock News 31 Awst 1917 [5]

Grace Evans (later Nott/Nott yn ddiweddarach)

Man geni: Cymtydu

Gwasanaeth: Nyrs, 1914 - 1918

Marwolaeth: 1930-11-16, Johannesberg, Achos anhysbys

Cofeb: Plac, St Tysilio, Cwmtydu, Ceredigion

Nodiadau: Bu farw yn ol y plac o ganlyniad i wasanaethu’r rhyfel yn Nwyrain Affrica yn ystod y Rhyfel Mawr 1914-1918.

Ffynonellau: http://www.wwwmp.co.uk/ceredigion-war-memorials/

Cyfeirnod: WaW0014

Eglwys Sant Tysilio Cwmtydu

Coflech i Grace Evans Eglwys Sant Tysilio, Cwmtydu

Charlotte Price White (née Bell)

Man geni: yr Alban

Gwasanaeth: Athrawes, Swffragydd, cynghorydd

Marwolaeth: 1932, Bangor, Achos anhysbys

Nodiadau: rnYn gyn athrawes a oedd wedi astudio gwyddoniaeth yng ngholeg Prifysgol, Bangor roedd Charlotte yn Aelod sylfaenol o Gymdeithas Swffragyddion Benywaidd Bangor, ac yn un o ddim ond dwy fenyw o Ogledd Cymru ( y llall oedd Mildred Spences o Fae Colwyn) a gerddodd yn holl ffordd ar Bererindod Mawr yr NUWSS i Lundain yn 1913. Yn ystod y rhyfel roedd yn weithgar iawn dros bob math o waith cefnogol, yn codi araina i Uned Ysbyty’r Cymraesau yn Serbia, y Patriotic Guild War Savings, y National Union of Women Workers, Sefydliad y Merched a llawer o rai eraill. Yn 111926 hi oedd Aelod benywaidd cyntaf Cyngor Sir Gaernarfon ac roedd yn weithgar iawn dros Gynghrair Ryngwladol dors Heddwch a Rhyddid.

Cyfeirnod: WaW0410

Charlotte Price

Llun o Charlotte Price White tua 1930

Adroddiad papur newydd

Adroddiad ar waith Pwyllgor Cymorth Meddygol Bangor, yr oedd CHarlote yn Ysgrifenyddes Anrhydeddus iddo. North Wales Chronicle 18 Rhagfyrd 1914.

Adroddiad papur newydd

Adroddiad ar gyfarfod o Bwyllgor Cynilion y Rhyfel. North Wales Chronicle 19th October 1917

Adroddiad papur newydd

Rhan o adroddiad ar godi arian ar gyfer Uned Ysbyty Menywod Gogledd Cymru yn Serbia. Roedd Charlotte yn Ysgrifenyddes Anrhydeddus (unwaith eto) ohono. North Wales Chronicle 23 Ebrill 1915

Adroddiad papur newydd

Adroddiad ar yr anaswterau a gododd rhwng Sefydliadau’r Merched a. Bwrdd Anaeth. Cadeiriodd Charlotte Price Whire y cyfarfod. North Wales Chronicle 21 Rhagfyr 1917.

Gladys Paynter-Williamson

Man geni: Margam

Gwasanaeth: Nyrs, QAIMNSR, 1914/08/05 - 1919/ 08/24

Marwolaeth: 1936, Carcinoma

Nodiadau: Hyfforddodd Gladys yn nyrs yn Ysbyty’r Santes Fair, Paddington. Roedd ei thad yn ficer Margam. Fel nyrs wrth gefn cafodd ei galw i fyny yn Awst 1914. Ar y dechrau gwasanaethai mewn ysbtytai rhyfel yn Lloegr, ond yn 1917 cafodd ei hanfon i ffrainc (Etaples) ac ar ôl y Cadoediad i Bonn yn yr Almane. Enillodd y Groes Goch Frenhinol yn Chwefror 1917. Ymddengys ei bod yn berson unig, a bu’n rhaid iddi ofyn am gymorth ariannol pan ddatblygodd hi gancr yn 1934. Ar ei marwolaeth cofnodir ‘Nid yw’n ymddangos fod gan Miss Paynter-Williamson berthnasau yr oedd yn cadw mewn cysylltiad â nhw.’

Cyfeirnod: WaW0401

Adroddiad papur newydd

Adroddiad ar wobrwyo Gladys Paynter-Williamson â’r GRoes Goch Frenhinol. Cambria Daily Leader 11eg Ebrill 1917.

Adroddiad Meddygol

Llythyr meddyg yn dweud bod Gladys Paynter-Williamson yn ffit i wasanaethu tramor. 27ain Gorfennaf 1917.

Ffurflen hawlio rhodd y QAIMNS

Ffurflen hawlio rhodd ar gyfer Gladys Paynter-Williamson

Mabel Sybil (May) Leslie (Burr)

Man geni: Woodlesford, Leeds

Gwasanaeth: Gwyddonydd, Cemegwraig, HM Factory Penrhyndeudraeth, 1915 - 1918

Marwolaeth: 1937/07/03, Cancer / canser

Nodiadau: Notes [Cy] Ganwyd May Leslie yn 1887, yn ferch i lowr. Roedd gan ei thad ddiddordeb mawr mewn addysg a hunan-les ar ei gyfer ei hun a’i blant. Enillodd May ysgoloriaeth i’r Ysgol uwchradd ac i Brifysgol Leeds lle enillodd radd ddosbarth cyntaf mewn Cemeg yn 1908, ac yna cafodd ysgoloriaeth dair blynedd i astudio gyda Marie Curie ym Mharis. Yn 1914 cafodd swydd darlithydd cynorthwyol yng Ngholeg Prifysgol Bangor ac yn 1915 galwyd arni i ddechrau gweithio yn Ffatri Ffrwydron Litherland. Dyrchafwyd hi yn Gemegydd a Gofal Labordy safle anarferol iawn i fenyw ac yna symudwyd hi i’r un rol yn Ffatri H M Penrhyndeurdraeth, yn gweithio gyda ffrwydron. Daeth y swydd hon i ben ar ddiwedd y rhyfel a dychwelodd i fywyd academaidd yn Lloegr.rnrn

Ffynonellau: https://newwoodlesford.xyz/schools/may-sybil-leslie/ Devotion to Their Science: Pioneer Women of Radioactivity, Rayner-Canham Marelene and Geoffrey

Cyfeirnod: WaW0438

Llun

May Sybil Leslie tra oedd hi yng Ngholeg Prifysgol Bangor

Llun

May Sybil Leslie, Prifysgol Leeds tua 1920

Katherine Rosebery Drinkwater (née Jay)

Man geni: Chippenham

Gwasanaeth: August/Awst 1916 - August/Awst

Marwolaeth: 1939/12/29, Wrecsam, Achos anhysbys

Nodiadau: Ganwyd Katherine Drinkwater yn 1872, yn ferch i feddyg a chafodd ei haddysgu ym maes meddygaeth yn Llundain a Lerpwl (lle roedd yn un o’r menywod cyntaf i dderbyn Diploma’r Brifysgol mewn Iechyd Cyhoeddus). Yn 1903 priododd feddyg teulu, gwr gweddw o’r enw Dr Harry Drinkwater a symudodd i Wrecsam. Yno daeth yn swyddog meddygol cynorthwyol i ysgolion, a yn ogystal â dal swydd Gynocolegydd Cynorthwyol yn Ysbyty’r Menywod, Lerpwl. Yn 1916 galwodd Corfflu Meddygol Brenhinol y Fyddin ar feddygon benywaidd i wirfoddoli i wasanaethu ym Malta, ac roedd Katherine ymysg y 22 cyntaf i ymateb. Doedd bywyd yn feddyg benywaidd gyda’r Corfflu ddim yn hawdd. Mewn llythyr i The Times yn 1918, ysgrifennodd Dr Jane Walker, Llywydd Ffederasiwn Meddygol y Menywod “Although many of the medical women serving in the army not only have a high professional standing in civil practice, but now have a large experience in military hospitals, they rank below the latest joined R.A.M.C. subaltern, and are obliged to take orders from him. When they travel, they travel not as officers, but as ‘soldiers’ wives’”. Roedd Katherine yn gofalu am yr Ysbyty Milwrol Teuluol yn Auberge d’Aragon yn Valletta, a bu yno am flwyddyn. Yn 1918 cafodd ei gwobrwyo ag OBE am ei gwaith. Ar ol dychwelyd parhaodd i weithio ym maes iechyd cyhoeddus, daeth yn feddyg teulu a chyda’i gwr parhaodd i ennill gwobrau am eu daeargwn West Highland yn sioeau gogledd Cymru.

Ffynonellau: https://www.maltaramc.com/ladydoc/d/drinkwaterkr.html http://owen.cholerton.org/ref_drs_harry_and_katharine_drinkwater.php

Cyfeirnod: WaW0435

Llun

Roedd Katherine yng ngofal yr Ysbyty Teuluol Milwrol hwn yn Auberge d’Aragon gynt yn Valletta, Malta.

Adroddiad papur newydd

Adroddiad am ddychweliad Dr Drinkwater o Malta – roedd ar fin digwydd. Llangollen Advertiser 3 Awst 1917

London Gazette

Gwobrwyo Katherine Drinkwater gydag OBE (colofn ar y dde, pumed o’r gwaelod). London Gazette Mehefin 7 1918.

Ethel Clara Basil Jayne

Man geni: Llanelli

Gwasanaeth: Menyw fusnes, perchennog golchdy, swyddog lles ffatri arfau, ymgynghorydd y llywodraeth

Marwolaeth: 1940, St Albans, Achos anhysbys

Nodiadau: Ganwyd Ethel Jayne yn 1874, yn ferch i berchennog Cwmni Glo a Haearn Brynmawr cyf. Hyfforddodd mewn gwaith golchdy a chychwynnodd ei chwmni golchdy stêm ei hun, Little Laundries Ltd, yn Harrow tua 1906. Ar ddechrau’r Rhyfel ymunodd ag Adfyddin Wirfoddol y Menywod a gweithiodd hefyd yn trefnu cantinau i’r Groes Goch Ffrengig. Yn 1916 penodwyd hi yn brif swyddog lles cwmni arfau rhyfel Armstrong Whitworth, gyda chyfrifoldeb dros fwy nag 20,000 o fenywod cyflogedig yng ngogledd Lloegr a Glasgow. Ymhlith y datblygiadau newydd a wnaeth roedd golchdai stem. Yn 1919 cyflwynodd dystiolaeth ar les i’r Pwyllgor Seneddol ar Fenywod mewn Diwydiant. Roedd ymhlith y gyntaf i ennill OBE yn Awst 1917. Ar ôl iddi farw claddwyd ei llwch ym medd y teulu yn Llanelli.

Ffynonellau: https://doi.org/10.1093/odnb/9780198614128.013.111297

Cyfeirnod: WaW0370

Ethel Basil Jayne 1907

Ethel Basil Jayne yn gyrru i un o’i golchdai cynnar mewn poni a thrap. Dyma’i hoff ddull o deithio, fe ymddengys.

London Gazette

Enw Ethel Basil Jayne ar y rhestr gyntaf o OBEau. London Gazette, 24ain Awst 1917.