Edith C Kenyon

Man geni: Doncaster

Gwasanaeth: Awdur

Marwolaeth: 1925, Achos anhysbys

Nodiadau: Roedd Edith C Kenyon yn ferch i feddyg a chafodd ran o’i magwraeth ym Mychynlleth. Roedd hi’n awdur nofelau i oedolion a phlant hynod doreithiog, ac weithiau lyfrau ffeithiol. Tua diwedd ei hoes ysgrifennodd nifer o nofelau rhamantaidd wedi’u hysbrydoli gan Gymru, â theitlau fel Nansi’s Scapegoat, The Winning of Glenora, The Wooing of Myfanwy, a The Marriage of Mari. Cyflwynwyd hon mewn cyfresi ymysg cryn hysbysrwydd yn y Cambria Daily Leader yn 1916. Edmygid ei defnydd o dirlun Ceredigion yn fawr. Ysgrifennodd o leiaf un llyfr ar thema rhyfel ar gyfer plant: Pickles – A Red Cross Heroine. Roedd ei gwaith yn boblogaidd yn UDA ac Awstralia.

Cyfeirnod: WaW0455

Llyfr

Pickles, A Red Cross Heroine gan Edith C Kenyon, cyhoeddwyd gan Collins. ‘Pickles dropped the deadly thing over the vasty deep’.

Adroddiad papur newydd

Cyhoeddi The Wooing of Myfanwy, 6c. Cambrian News 26 Mawrth 1915

Torri papur newydd

Pennawd a pharagraffau agoriadol The Marriage of Mari. Cambria Daily Leader 26 Hydref 1916.

Hysbyseb papur newydd

Hysbysiad colofn lawn am gyfresu The Marriage of Mari. Cambria Daily Leader 23 Hydref 1916

Adroddiad papur newydd

Adolygiad o The Wooing of Mifanwy [sic ] mewn papur Newydd o Awstralia. The advertiser Adelaide 22 Mawrth 1913.

Lily Tobias (Shepherd)

Man geni: Abertawe

Gwasanaeth: Awdur, actifydd, cenedlaetholwraig

Nodiadau: Roedd Lily yn ferch i rieni Iddewig Rwsaidd a ffodd o Rwsia i osgoi gorfodaeth filwrol, a setlo yn Abertawe ac yna Ystalyfera; hi oedd y plentyn cyntaf a anwyd iddynt yng Nghymru. Dechreuodd ysgrifennu i Llais Llafur yn 14 oed, ac roedd yn gefnogol iawn i achosion rhyddfreinio menywod, y Blaid Lafur Annibynnol a gweithgareddau heddychwyr. Roedd ei brodyr yn wrthwynebwyr cydwybodol. Disgrifir hi gan y gwleidydd Llafur, Fenner Brockway, fel “heddychwraig weithredol a rhyfelgar … a ddangosodd ddyfeisgarwch a dewrder mawr yn herio’r awdurdodau ac yn helpu’r rhai oedd yn ceisio osgoi cael eu galw i fyny, a’r rhai yn y carchar.” Yn ddiweddarach bu’n brwydro dros achos sefydlu’r wladwriaeth Iddewig , ac ysgrifennodd sawl nofel.

Ffynonellau: Jasmine Donahaye The Greatest Need: The creative life and troubled times of Lily Tobias, a Welsh Jew in Palestine. Honno 2015 https://wciavoices.wordpress.com/2016/12/07/the-shepherd-family-of-ystalyfera-and-pontypridd-in-the-first-world-war

Cyfeirnod: WaW0245

Lily Tobias

Lily Tobias, actifydd ac awdur.

Ethel Davies

Man geni: Bodhyfryd, Caergybi

Gwasanaeth: ‘aeliod’

Cofeb: Capel Armenia, Caergybi, Ynys Môn

Nodiadau: Ni wyddys unrhyw beth am Ethel Davies y gwelir ei hen war Restr Anrhydedd Capel Armenia, Caergybi

Ffynonellau: http://www.anglesey.info/holyhead-armenia-chapel-war-memorials.htm

Cyfeirnod: WaW0160

Restr Anrhydedd

Cofnod o wasanaeth rhyfel Ethel Davies Bodhyfryd, aelod, ar Restr Anrhydedd Capel Armenia Caergybi

Marjorie Wagstaff

Man geni: Casnewydd ?

Gwasanaeth: ‘Eillwraig’ , VAD ?

Nodiadau: Roedd Marjorie Wagstaff yn wirfoddolwraig o Gasnewydd a fyddai’n mynd i mewn i Adran Casnewydd o 3edd Ysbyty Milwrol Cyffredinol y Gorllewin ddwywaith yr wythnos i eillio’r cleifion. Erbyn diwedd y rhyfel roedd wedi perfformio dros 2000 o eilliadau. Gwelwyd ei llun yn y Daily Mirror ac yn the South Wales Argus

Cyfeirnod: WaW0336

Marjorie Wagstaff

Llun Marjorie Wagstaff yn y South Wales Argus. Diolch i Peter Strong

Editha Elma (Bailey), Lady Glanusk (Sergison)

Man geni: Haywards Heath, Sussex

Gwasanaeth: ‘Gweithwraig weithredol yn y rhyfel’, Red Cross

Nodiadau: Ganed Arglwyddes Glanusk yn 1871 a phriododd 2il Farwn Glanusk yn 1890. O ddechrau’r rhyfel bu’n weithgar yn yr ymdrech ryfel, gan ysgrifennu’n ddibaid i annog menywod i annog eu gwŷr i ymrestru, ac yn galw am garcharu estroniaid o blith y gelyn. Hi oedd Llywydd y Groes Goch yn Sir Frycheiniog, (derbyniodd y CBE am hyn yn 1920), a bu’n dra gweithgar yn Ysbyty’r Groes Goch, Penoyre yn Aberhonddu. Lladdwyd dau o’i meibion yn y rhyfel, canol-longwr 17 oed oedd un ohonynt.

Cyfeirnod: WaW0228

Arglwyddes Glanusk

Arglwyddes Glanusk gyda metron a staff Ysbyty Penoyre, Aberhonddu.

Llythyr papur newydd

Llythyr i fenywod Sir Frycheiniog a gyhoeddwyd yn y Brecon County Times, 5ed Tachwedd 1914

Llythyr paur newydd

Llythyr am Beryglon y Gelyn Estron a gyhoeddwyd yn y Brecon County Times 25ain Mawrth, 1915

Cerdyn cofnod y Groes Goch

Cerdyn cofnod y Groes Goch yn manylu ar wasanaeth Arglwyddes Glanusk

Cerdyn cofnod y Groes Goch (cefn)

Cerdyn cofnod y Groes Goch yn manylu ar wasanaeth Arglwyddes Glanusk (cefn)

London Gazette

Datganiad yn nodi gwobrwyo Arglwyddes Glanusk a’r CBE (Atodiad) 30ain Mawrth 1920

Alice Helena Alexandra Williams (Alys Meirion)

Man geni: Castell Deudraeth, Penrhyndeudraeth, Meirionnydd

Gwasanaeth: Bardd, dramodwraig, artist, swffragydd, trefnydd, golygydd

Marwolaeth: August / Awst 1957, Llundain, Achos anhysbys

Nodiadau: Ganwyd Alice Williams yn 1863, yr ieuengaf o 12 plentyn David Williams, AS Meirionnydd. Gan ei bod yn gorfod byw gartref yn gydymaith i’w mam treuliodd ei hamser mewn eisteddfodau, cwmniau drama amatur a chyda rhyddfreinio menywod. Ar ôl i’w mam farw, a hithau bellach yn 40 oed, rhannodd ei hamser rhwng Llundain a Pharis, lle cyfarfu â’u chyfeilles am oes Fanny Laming. Pan dorrodd y rhyfel allan gweithiodd y ddwy dros y Groes Goch Ryngwladol yn Geneva, ond yn 1915 sefydlodd Swyddfa ym Mharis (ac yn Llundain yn ddiweddarach) i chwilio am newyddion a’i rannu am bersonau a aeth ar goll oherwydd y rhyfel. Yn ddiweddarach y flwyddyn hon daeth yn ysgrifennydd dros Gymru o Gronfa Argyfwng y Ffrancwyr a Anafwyd. Enillodd wobr y Médaille de la Reconnaissance Française yn 1920. Yn 1916 daeth yn sylfaenydd / Llywydd pedwaredd cangen Sefydliad y Merched yng Nghymru (yn Deudraeth) , gan ddarparu Neuadd ar eu cyfer, sy’n parhau i gael ei defnyddio heddiw. Hi oedd golygydd cyntaf Home and Country, cylchgrawn SyM hefyd. Yn Eisteddfod 1917 cafodd ei derbyn i Orsedd y Beirdd (fel dramodwraig) a dewisodd yr enw barddol Alys Meirion. Yn syth ar ôl y rhyfel, yn 1919, sefydlodd hi a Fanny y Forum Club preswyl yn Llundain, man cyfarfod cymdeithasol poblogaidd i fenywod yn unig, gan gynnwys Is-iarlles Rhondda.

Ffynonellau: http://yba.llgc.org.uk/en/s10-WILL-ALE-1863.\\r\\nwww.thewi.org.uk/about-the-wi/history-of-the-wi/the-origins/alicewilliams\\r\\nhttp://femalewarpoets.blogspot.co.uk/2013/09/todays-poet-is-welsh.

Cyfeirnod: WaW0295

Alice Williams

Alice Williams tua 1930

Gwobr y Médaille de la Reconnaissance Française

Cyhoeddiad am wobr y Médaille de la Reconnaissance Française a enillwyd gan Alice Williams. Journal Officiel de la Republique Francaise 22ain Hydref 1920

Cylchgrawn Home and Country

Rhifyn cyntaf cylchgrawn SyM Home and Country, a olygwyd gan Alice Williams. Hi yw’r ail o’r dde yn y llun. Gwasanaethodd yn drysorydd i SyM hefyd.

Label llyfr

Label llyfr y Forum Club, Llundain, a sefydlwyd gan Alice Williams a Fanny Lanbury.

Mary Lavinia Beynon

Man geni: ASbertawe ?

Gwasanaeth: Bydwraig

Nodiadau: Cafodd Mary Beynon, 40 oed, ei chyhuddo o lofruddio Esther Davies [qv]. Cyhuddwyd hi o ddefnyddio offeryn i wneud erthyliad, ac o ganlyniad bu Esther Davies farw. Cafodd Mary, a oedd yn wraig i Arolygydd gyda’r Heddlu, ei chael yn ddieuog yn Nhachwedd 1919.

Cyfeirnod: WaW0303

Argraff arlunydd

Argraff arlunydd o Mary Beynon, Cambria Daily Leader 9fed Medi 1919.

Adroddiad papur newydd

Adroddiad am y cyhuddiad yn erbyn Mary Beynon. Cambria Daily Leader 11eg Awst 1919.

Adrodiad papur newydd

Adroddiad am y ddedfryd ddieuog. Adroddiad am y cyhuddiad yn erbyn Mary Beynon. Cambria Daily Leader 11eg Awst 1919.

Megan Davies

Man geni: Aberdâr

Gwasanaeth: Cantores, clerc mewn banc

Marwolaeth: 1919/03/25, Aberdâr, Influenza / y ffliw

Nodiadau: Roedd Megan Davies yn adnabyddus fel unawdydd o gontralto yn ardal Aberdâr a pherfformiodd mewn llawer o gyngherddau i Arwyr y Rhyfel. Gweithiai ym Manc Barclay’s Merthyr

Cyfeirnod: WaW0421

Adroddiad papur newydd

Adroddiad papur newydd o Chyngerdd Arwr Rhyfel gyda'r enw Megan Davies.Aberdare Leader 5ed Ionwawr 1918.

Adroddiad papur newydd

Adroddiad am farwolaeth Megan Davies o’r ffliw, yn 29 oed. Aberdare Leader 29 Mawrth 1919

Edith Phillips (Humphreys)

Man geni: Pont-y-pŵl

Gwasanaeth: Cariad

Nodiadau: Roedd Edith yn ffrindiau gyda’r teulu Humphreys (gweler Elizabeth Humphreys). Byddai Owen a George Humphreys yn ysgrifennu ati’n gyson, a rhoddodd Owen rosari a ddarganfu ar faes y gad iddi. Lladdwyd Owen yn Nhachwedd 1916. Priododd Edith George yn 1923.

Cyfeirnod: WaW0136

Edith (née Phillips) a George Humphreys

Ffotograff priodas o Edith (née Phillips) a George Humphreys gydag aelodau’r teulu. Mae hi’n eistedd ar y dde, gyda George yn sefyll y tu ôl iddi. 1923

Rosari

Rosari a ddarganfuwyd ar faes y gad gan Owen Humphreys ac a roddwyd i Edith Phillips.

Cerdyn post

Cerdyn post oddi wrth George Humphreys ar Edith Phillips, dyddiedig 20fed Mawrth 1915

Cerdyn post o faes y gad

Cerdyn post o faes y gad a anfonwyd at Edith Phillips gan Owen Humphreys, Medi 8fed 1916.

Margaret Sidney Davies

Man geni: Llandinam

Gwasanaeth: Casglwraig, dyngarwraig, a gweithwraig mewn cantîn , French Red Cross, 1917 - 1919

Marwolaeth: 1963, Achos anhysbys

Nodiadau: Ganwyd Margaret yn 1884 a hi oedd chwaer iau Gwendoline [qv] ac wyres David Davies y perchennog glo ac adeiladydd Dociau’r Barri. Derbyniodd hi, a’i chwaer Margaret[qv] a’i brawd David ill tri un rhan o dair o ffortiwn enfawr eu tad pan fu farw yn 1898. Roedd y tri ohonynt yn Fethodistiaid Calfinaidd cryf ac ynddynt elfen gref o ddyngarwch. Dechreuodd y ddwy chwaer deithio yn eang, ac i astudio celf yn Ewrop. Yn eu hugeiniau cynnar roeddent yn dechrau ffurfio’r casgliad sydd bellach yn Amgueddfa Cymru. Ym Mawrth 1913 arddangoswyd y casgliad, yn ddienw, yng Nghaerdydd; a thalodd y chwiorydd yr holl gostau. Denodd 26,000 o ymwelwyr. Ar ddechrau’r rhyfel hyrwyddodd y chwiorydd gynllun i wahodd artistiaid a cherddordion o Wlad Belg i ddod i Gymru, gan eu sefydlu yn Aberystwyth a Llandiloes. Yn 1917 ymunodd Margaret â Gwendoline yn y Cantine des Dames Anglais, a oedd bellach yng ngorsaf drên Troyes. Yn ei dyddiadaur ysgrifenna taw prif fendith cantîn oedd tap dŵr a gramaffôn. Mae’r cyntaf yn gwneud bywyd yn bosibl ei ddioddef a’r llall yn gwneud bywyd yn bosibl ei ddioddef i’r poilu (milwr ym myddin Ffrainc). Am gyfnod symudwyd hi a Gwendoline i wersyll Americanaidd yn nes i’r ffrynt, roedd ganddynt brofiad o gyrchoedd awyr a lladdwyd dau o’u cydweithwyr gan fomiau. Yn ystod gaeaf 1918-1919 gweithiodd am dri mis mewn cantîn wedi ei redeg gan y Eglwysi Albanaidd yn Rouen cyn dychwelyd i Gymru. Yn ddiweddarach cynorthwyodd Margaret i sefydlu’r ganolfan i’r celfyddydau yng Ngregynog. Parhaodd i gasglu lluniau, gan artisitiaid Prydeinig modern yn bennaf, tan yr 1950au. Rhoddodd ei chasgliad, fel un ei chwaer, yn rhodd i Amgueddfa Cymru

Ffynonellau: Oliver Fairclough [ed] Things of Beauty: What two sisters did for Wales. National Museum Wales 2007. Trevor Fishlock A Gift of Sunlight. Gomer 2014\r\nhttps://museum.wales/articles/2007-07-29/The-Davies-Sisters-during-the-First-World-War/

Cyfeirnod: WaW0334

Cantine des Dames Anglaises

Margaret Davies sydd ar y dde, yng nghefn y Cantine des Dames Anglaises.

Plas Dinam

Torlun pren o Blas Dinam gan Margaret Davies, 1920au.